طراحی لوگوتایپ فارسی بر پایه گنج خوشنویسی ایرانی و اسلامی

امروزه و با گسترش رقابت بین کالاها و خدمات و نیاز به معرفی، دیده شدن و شناساندن آن‌ها به مخاطبان، داشتن یک لوگوی خوب برای ایجاد هویت و تمایز تبدیل به یک ضرورت و امری اجتناب ناپذیر شده است. در ایران نیز با توجه به فرهنگ و زبان مورد استفاده در جامعه، طراحی لوگو فارسی برای برندها، فعالیت‌ها و کسب و کارهای داخلی به جهت ارتباط مؤثر و بهتر با مشتریان خود، اهمیت بالایی پیدا می‌کند.
لوگو تایپ یا لوگوی نوشتاری که در فارسی به آن نشانه نوشته می‌گویند از انواع سبک‌های طراحی لوگو محسوب شده که بر اساس حروف نام و عنوان برند طراحی می‌شود. با توجه به مزیت‌های لوگوتایپ، بهره بردن از یک لوگوتایپ فارسی خوب و حرفه‌ای امتیاز ویژه ای محسوب می شود اما این در صورتی است که طراحی لوگو تایپ فارسی که امری کاملا تخصصی است، به دست طراح کار بلد آن انجام شود.
به همین خاطر در این مقاله قصد داریم به بررسی طراحی لوگوتایپ فارسی پرداخته و ویژگی‌ها و موارد کاربرد آن را شرح دهیم.

پیشینه طراحی لوگوتایپ فارسی در ایران

با وجود این که طراحی لوگوتایپ به تعریف و مفهوم امروزی آن با ورود آکادمیک طراحی گرافیک غربی به ایران شروع به رشد کرده و از حدود دهه چهل شمسی به بعد استفاده از لوگوتایپ فارسی در صنایع، محصولات، فیلم‌ها و غیره رواج پیدا کرد اما اگر از تعریف دقیق و کاربرد امروزی آن صرف نظر کنیم، می‌توان شروع طراحی لوگوتایپ فارسی را با ظهور و رشد خوشنویسی در تمدن اسلامی، همزمان دانست. چرا که در آثار خوشنویسی اسلامی (عربی و فارسی) طرح‌هایی وجود دارد که اگر آن‌ها را به عنوان لوگوتایپ‌های امروزی عرضه کنیم، جزء اصولی‌ترین و حرفه‌ای‌ترین آثار امروز قرار می‌گیرد که کمتر طراحی قادر به خلق نمونه‌هایی نظیر آن خواهد بود!

شیگئو فوکودا (Shigeo Fukuda) نابغه طراحی گرافیک ژاپن و جهان پس از سفر به اصفهان و دیدن خطوط کوفی بنایی (مثل تصویر بالا که جلوتر به شرح آن‌ها پرداخته‌ایم) روی آثار معماری در مصاحبه‌ای می گوید:
«من به این باور رسیدم که مبحث “نگاتیو و پوزتیو” را آقای روبین (Edgar Rubin روانشناس متولد 1886 میلادی و صاحب نظریه شکل-زمینه) نبوده که پایه گذاری کرده بلکه ایرانیان بعد از اسلام بودند که منشا تفکر این ویژگی بودند و این موضوع مرا بسیار متعجب کرد و باید اذعان کنم که بیش از این که تاثیر بگیرم متعجب شدم که هنرمندان ایرانی کارهایی را که من الان انجام می‌دهم قرن ها پیش انجام داده‌اند» و در ادامه اظهار می‌کند که «از این به بعد از چیزهایی که در اصفهان دیدم در آثارم بهره خواهم گرفت و در برگشت به ژاپن به همه می‌گویم که چنین کالیگرافی‌هایی در ایران وجود دارد.»

گنج خوشنویسی ایرانی و اسلامی، توان بالقوه طراحی تایپوگرافی فارسی

در تعریفی ساده اگر بخواهیم تایپوگرافی را تعریف کنیم، در واقع نوعی حساسیت بخشیدن به حروف و توجه به وجه تصویری آنهاست که موجب درک و انتقال بهتر مفاهیم و بهتر خوانده شدن کلمه، عبارت یا متن مورد نظر می‌شود. طراحی لوگوتایپ و نشان‌های نوشتاری نیز در حیطه تایپوگرافی به حساب می‌آید. از آنجا که طراحی تایپوگرافی فارسی و نیز طراحی لوگوتایپ فارسی بر پشتوانه گنجینه عظیم خوشنویسی اسلامی استوار است (و طراحی نشانه نوشته‌های فارسی بدون شناخت و آگاهی از این پشتوانه مانند ساختن خانه بر روی آب بوده و یا پوشاندن لباس نوزاد بر تن انسانی بالغ است که مضحکه عام و خاص می‌شود و جلوتر به آن خواهیم پرداخت) برای طراحی لوگو فارسی لازم است که ابتدا به بررسی این گنجینه پرداخته و با جایگاه، ظرافت‌ها و ظرفیت‌های آن آشنا شویم.

منظور از هنر اسلامی و خوشنویسی اسلامی چیست؟

مجموعه آثار هنری‌ای که بعد از ظهور پیامبر اسلام (ص) تمدن‌های بزرگ زمان خود از مصر، چین و ایران را تحت الشعاع خود قرار داد، هنر اسلامی می‌خوانند. این مجموعه محوری عمده و ویژه دارد و آن هنر خوشنویسی اسلامی است. فیلیپ بامبرو (Philip Bamborough) نویسنده کتاب گنجینه هنر اسلامی (Treasures of Islam) اشاره می‌کند:
«بدون درک اهمیت مجزای خوشنویسی در اسلام، هنر اسلامی به خوبی شناخته نمی‌شود. بنابرین خوشنویسی به واقع یکی از گنج‌های اسلام است.»

قدرت بصری و گرافیکی بالای خوشنویسی یا همان کالیگرافی اسلامی

در میان خطوط سه گانه مهم در تمدن‌های بزرگ، از خط لاتین، چینی و خط عربی، خطوط اسلامی از ویژگی‌ها و ارزش‌های بصری فوق العاده‌ای برخوردار است که نگاه مستشرقین، هنرمندان و نیز طراحان گرافیک سایر ملل را به خود معطوف داشته است.
آلن لوکرنگ (Alain Le Quernec) طراح فرانسوی و استاد طراحی گرافیک در دانشگاه بریزوکس و از اعضای اتحادیه بین المللی گرافیک و برنده جوایز متعدد بین المللی در حوزه گرافیک از جمله جایزه دوسالانه زنبور طلایی مسکو می‌گوید: «وقتی می‌گویم کالیگرافی، به کالیگرافی اسلامی فکر می‌کنم نه به کالیگرافی غرب که قابل مقایسه با آن نیست.»
آرماندو میلانی (Armando Milani) طراح ایتالیایی نیز که از اعضای اتحادیه بین المللی گرافیک و استاد دانشگاه‌های معتبر دنیا و برنده جوایز متعدد بین المللی در حوزه گرافیک است می‌گوید: «در اروپا و آمریکا ما خوشنویسی زیبای شما ایرانی‌ها را که گاه به تنهایی حلال مشکل طراحی یک صفحه است نداریم.»

خوشنویسی اسلامی، عربی یا ایرانی؟ کدام یک؟

فارق از بحث‌ها و جدل‌هایی که در این زمینه انجام می‌شود، آن چه مسلم است ایرانیان حضور و نقش فعالی در شکل گیری حرکت و جریان‌های علمی تمدن اسلامی داشتند و به دلیل زبان عربی حاکم بر جامعه نمی توان مبدأ پیدایش آن‌ها را صرفا عربی دانست. چرا که عربی زبان روز بوده و دانشمندان ایرانی نیز کتب خود را به همان زبان می‌نوشتند. از همان اوایل دوره اسلامی که ایرانیان زیادی در شهر کوفه (نزدیک تیسفون) به عنوان یک مرکز فرهنگی و دانشگاهی سکنی گزیده و خط رایج در این شهر به خط کوفی شهرت پیدا کرده بود تا زمانی که ابوعلی محمد بن فارسی معروف به ابن مقله وزیر ایرانی خلفای عباسی اقلام سته (خطوط شش گانه) را نظام بخشید تا پیدایش خط نستعلیق، عروس خطوط اسلامی توسط خوشنویسان ایرانی، نقش ایرانیان در شکل گیری خطوط اسلامی چشمگیر بوده است.

بررسی خطوط اسلامی و تحلیل آن به جهت تایپوگرافی و طراحی انواع لوگو نوشتاری یا لوگو تایپ فارسی

خوشنویسی اسلامی و ایرانی که به باور بسیاری از هنرمندان شرقی و غربی، زیباترین و برجسته‌ترین هنر ایران و جهان اسلام، بعد و حتی قبل از معماری، به شمار می‌رود! قابلیت‌های خارق العاده‌ای را برای طراحی تایپوگرافی، نشانه نوشته و لوگوتایپ فارسی قرار می‌دهد. تنوع فرم، طرح و ترکیب‌بندی خطوط با حس‌آمیزی و بیان‌های متفاوت، وجود مفردات متنوع، وجود انواع اتصالات حروف و ترکیبات مختلف آن‌ها، وجود انواع کشیدگی‌ها در جهات افقی و عمودی، ضخامت‌های متغیر حروف و خطوط، قوس‌ها و پیچیدگی‌های متنوع در حروف، اعراب و انواع شکل‌های تزئینی و امکان ترکیب حروف با تزئینات و شکل‌های هندسی، شیب‌های متفاوت هر خط و قابلیت روی هم سوار شدن حروف و کلمات در بعضی خطوط، امکان داخل شدن حروف در همدیگر یا روی هم قرار گرفتن آن‌ها و… موارد بسیار دیگر از جمله این قابلیت‌ها است. لذا کسانی که به دنبال فونت فارسی برای لوگو می‌گردند نیز کافیست کمی در این گنجینه جست و جو کنند.

بهره‌گیری از این خطوط توسط طراحان گرافیک ایرانی می‌تواند به صورت مستقیم و با حفظ روحیه سنتی و خوشنویسانه خط انجام شده، یا خطوط در طراحی استیلیزه (ساده و خلاصه) و هندسی بشوند، یا اینکه این خطوط در زمینه و گریدهای مختلف ترسیم شوند و یا روش‌های خلاقانه دیگر به کار گرفته شود. به هر صورت هر یک از این خطوط که به شیوه‌های مختلف طراحی، مبنای طراحی لوگوهای نوشتاری قرار بگیرند، می‌توانند ارزش‌ها، مفاهیم و بیان بصری متفاوتی ایجاد کنند که در عین زیبا بودن جوابگوی کاربردها و نیازهای روز باشند.
اکنون به بررسی و تحلیل هر یک از این خطوط با ذکر مثال‌هایی از نشانه‌ها و لوگوهای طراحی شده به کمک آن‌ها می‌پردازیم.

خط کوفی

خط کوفی که در عرف خوشنویسی، پنج قسمت آن سطح و یک قسمتش دور است را به شهر کوفه و شخص امیرالمؤمنین علی علیه السلام که طرفداران او نیز در این شهر بیشتر بودند، نسبت می‌دهند. خط کوفی اولیه بدون نقطه و ساده بود ولی به دلیل ضبط ساختارهای زبانی قرآن، اعراب و نقطه به آن اضافه شده و تکمیل گردید. اولین تغییرات در کوفی نیز توسط ابوالأسود دوئلی که از شاگردان امام علی علیه السلام بود صورت گرفت. خط کوفی اولیه که خطوط افقی ضخیم و خطوط عمودی کوتاه‌تر و اتصالات نازک دارد، گویی تجسم آیه 21 سوره حشر را نشان می دهد:
«اگر این قرآن را بر کوهی فرو فرستاده بودیم، بی شک آن را از ترس خداوند، خاکسار و فرو پاشیده می‌دیدی.»

از خط کوفی تا سده پنجم هجری در کتابت قرآن استفاده می‌شد و بعد از آن در سر سوره‌ها و سرلوح‌ها بکار رفت ولی در معماری، سفالگری، سرامیک، سنگ و سایر هنرها مثل سکه در متن قرار داشته است. خط کوفی گوناگونی فراوانی دارد و به طور کلی به دو دسته کوفی مغربی و کوفی مشرقی تقسیمش می‌کنند:

الف) کوفی مغربی

خصوصیات ظاهری خط کوفی مغربی بر اساس پهنه جغرافیایی و سرزمینی آن متفاوت است، چرا که با تغییر پایتخت‌ها و یا ورود خط کوفی به سرزمینی جدید، خطوط شکل و ظاهری جدید پیدا می‌کردند. اصلاحات ابن مقله رواج و استعمال خط کوفی را از مشرق برانداخت ولی در مغرب مؤثر نبود. خط کوفی مغربی به چهار دسته زیر تقسیم می‌شود:
1-کوفی قیروانی (اندلسی، قرطبی، فاسی، مراکشی)
2-کوفی تونسی (منسوب به تونس)
3-کوفی جزائری (منسوب به الجزائر)
4-کوفی سودانی (منسوب به سودان)

ب) کوفی مشرقی

که آن را به سه دسته تقسیم می‌کنند:
1-کوفی اصیل عربی (شامل مکی، مدنی، کوفی، بصری، شامی، مصری و…)
2-کوفی ایرانی (کوفی پیرآموز یا فیرآموز)
3-کوفی مختلط (شامل ایرانی و ترکیبی از عربی)

خط کوفی از نظر تقسیمات و کاربرد هم به سه دسته عمده تقسیم می‌گردد:

1-کوفی ساده (محرّر)

که اول شامل کوفی ساده خالص می‌شود که خالی از هر گونه تزئین است و نمونه‌های آن متعلق به قرن اول هجری می‌باشد و دوم نیز کوفی ساده ایرانی که بو و رنگی از تزئین دارد و این شیوه پس از تحولات زیاد منشاء پیدایش خطوط خاص ایرانی می‌شود.

2-کوفی تزئینی

کوفی تزئینی بر خلاف نوع ساده آن که دارای اصول و قواعد معینی است، به جز رعایت حروف الفبا، تحت قواعد اساسی ثابت و معینی نمی‌باشد و اکثرا پیچیده و سخت خوانده می‌شود. در این خط با تزئینات هندسی و یا گل و برگ حروف را می‌آراستند و زمینه‌های خالی را با آن پر کرده و به آن نظم و ترتیب و قرینه سازی می‌دادند. کوفی تزئینی خود شامل شیوه‌های بسیاری است:

کوفی تزئینی مشجّر یا مشعّب

در سر خط‌های عمودی و آخر بعضی از حروف مثل «ن» و «د» شاخه شاخه شده است.

کوفی تزئینی مورّق (برگ دار)

در آن فواصل بین حروف به وسیله شاخه‌ها و برگ‌ها پر شده است.

کوفی تزئینی مُزهّر یا گل و برگ‌دار

فاصله بین حروف و کلمات با گل و برگ و شاخه بیشتری تزئین شده باشد.

کوفی تزئینی مظفّر (ناخنک‌دار)

علاوه بر گل و برگ و شاخه در فواصل، در حرکات خطی نیز تزئینات مختصری دارد.

کوفی تزئینی معقّد (معشّق و متشابک)

افزون بر تزئینات ذکر شده قبلی، گره‌هایی به شکل‌های مختلف لا به لای خطوط قرار داده‌اند. از این رو نام‌های معقّد (گره‌دار)، معشق (پیچیده) و متشابک (شبکه‌ای) بر آن‌ها صدق می‌کند.

کوفی تزئینی مُوشّح (مصور و مزین)

در این نوع خط، نقاشی و تزئین در تمامی حرکات خطی، اتصالات، فاصله‌ها و زمینه‌ها دیده می‌شود. جنبه تزئینی و تصویری آن بر خود خط غلبه یافته و اغلب دیرخوانا یا ناخوانا است. گاهی هم خطوط و تزئینات و گره‌ها به صورت دو یا چند خط عمودی و افقی تقسیم و ترسیم شده‌اند.

طرح‌هایی به خط کوفی تزئینی در گذشته اما در ردیف بهترین نمونه‌های لوگوتایپ و لوگوهای نوشتاری امروز

تصویر زیر که توسط نگارنده بازسازی شده است، یکی از زیباترین و خلاقانه‌ترین آثار به خط کوفی تزئینی موشّح است که می توان آن را از منظر طراحی لوگوهای نوشتاری و لوگوتایپ‌های فارسی در زمره بهترین‌ها قرار داد. در این اثر نام “محمد” صلی الله و علیه و آله به صورت دوار هشت بار تکرار شده است به طوری که یک ستاره هشت پر کند و یک ستاره هشت پر تند را (در اصطلاح هنر گره چینی که با زوایای تند و کند نامیده می‌شود) به زیبایی از فرم خود حروف ایجاد کرده است. بین فرم دایره و ستاره هشت نیز ارتباط و معنای مقدسی برقرار است. در معماری برای سوار کردن گنبد دوار روی دیواره‌های صاف و مربع شکل از شیوه رسمی‌بندی استفاده می‌کنند. به طور خلاصه، مربع که نماد زمین و خاک است در چرخش تبدیل به ستاره هشت پر شده و راه رسیدن به گنبد (دایره به نماد آسمان و معنویت) را میسر می‌سازد.

سایر تصاویر زیر نیز که بیشتر آن‌ها متعلق به گنبد سلطانیه زنجان است، نمونه‌های دیگری از آثار زیبا و خلاقانه طراحی شده منطبق بر اصول حرفه‌ای تایپوگرافی و طراحی لوگو و لوگوتایپ در امروزه است.

طراحی لوگو تایپ با استفاده از خط کوفی تزئینی

یکی از ویژگی‌های بارز خط و خوشنویسی اسلامی در استفاده تزئینی از آن است که به کرات در انواع مختلف هنرها و صنایع دستی مانند کنده‌کاری روی چوب، فلزکاری، گچکاری، کتابت، منسوجات، کاشی، ظروف سفالی و… به عنوان جزء مکمل استفاده شده است و به عبارتی دیگر خوشنویسی اسلامی پتانسیل و توان بالایی برای استفاده تصویری و گرافیکی از خط دارد. خط کوفی نیز که از متنوع‌ترین خطوط در خوشنویسی اسلامی است، بخصوص در نوع تزئینی آن، جلوه‌گاه این توانایی شده است. در طراحی لوگوتایپ راضیه و نیز طراحی لوگوتایپ صنایع دستی حامد شاهد نمونه‌هایی هستیم که از خط کوفی تزئینی برای طراحی لوگوتایپ فارسی بهره گرفته شده است.

3-کوفی بنایی (یا مَعقِلی)

خط کوفی بنایی یا کوفی مَعقِلی نوع تزئین نشده‌ای از خط کوفی است و همان طور که از نام آن پیداست برای استفاده در معماری و به جهت سهولت کار آن با مصالحی چون آجر و کاشی، شکلی کاملا هندسی پیدا کرده و هنرمندان نیز آثار خلاقانه و بسیار قابل توجهی را در این زمینه خلق کرده‌اند که باعث ایجاد و تقویت ویژگی‌های بالای گرافیکی در این خط، به خصوص از منظر طراحی نشانه‌های نوشتاری گردیده است. بسیاری از آثار رسم شده به خط کوفی بنایی، قابل ارائه به عنوان لوگوهای طراحی شده امروزی بر پایه نوشتار هستند که دارای خصوصیات طراحی لوگوتایپ فارسی حرفه‌ای می‌باشند و در ادامه بعضی از این خصوصیات را اشاره خواهیم کرد.
خط کوفی بنایی را مطابق آن چه حبیب‌الله فضائلی در کتاب اطلس خط خود آورده است به سه دسته می توان تقسیم کرد:

کوفی بنایی آسان

در این شیوه کلمات یا عبارات را به صورت آزاد و با فاصله نوشته و فضای بین فواصل را با خطوط اضافی و زائده‌هایی پر می‌کنند.

کوفی بنایی متوسط

در این نوع، زمینه و خط بدون فاصله زیاد و بدون خطوط اضافی، به صورت موازی و مساوی تنظیم شده‌اند. تصویر زیر کتیبه معروف مسجد جامع اصفهان را نشان می‌دهد که به خط کوفی بنایی به صورت کاشیکاری معرق کار شده است. در مربع وسط نام پدید آوردنده آن یعنی »علی ابن محمد مؤمن امین« درج شده و مضمون چهار گوشه‌ها قطعه شعری بدین شرح است:

چون نامه جرم ما به هم پیچیدند
بردند و به میزان عمل سنجیدند
بیش از همه کس گناه ما بود ولی
ما را به محبت علی بخشیدند

یکی از خصوصیات این خط، جای گیری آن در اشکال هندسی است. در تصویر زیر نیز خطوط بنایی به شیوه متوسط در قالبی شش ضلعی کار شده‌اند که در شکل سمت چپ آیه «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‌ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ» به دست استاد محمد مصدق‌زاده و در شکل سمت راست واژه‌های «محمد» و «علی» در چرخشی 120 درجه با سه بار تکرار ترسیم شده است.

کوفی بنایی مشکل

آثار طراحی شده در این دسته را می توان جزء بهترین و حرفه‌ای ترین آثار گرافیکی به حساب آورد. در این نوع کوفی بنایی علاوه بر رعایت نظم و ترتیب دقیق، فضای زمینه و حرکات هر دو از جنس خط هستند و به عبارتی دیگر سواد و بیاض آن (فضای مثبت و منفی یا سفیدی و سیاهی) هر دو خوانده می‌شوند. نمونه‌های این خط از اوایل قرن هشتم هجری در اصفهان موجود است. شیگئو فوکودا گرافیست نامدار ژاپنی همانطور که قبلا شرح آن رفت با دیدن این آثار بسیار تحت تأثیر قرار گرفت.
در تصویر زیر نام »محمد« و »علی« به صورت مثبت و منفی در زمینه شش ضلعی رسم شده‌اند. شکل سمت راست به صورت خاتم‌کاری روی درب مزار شاه علاء‌الدین حسینی در شیراز کار شده و شکل سمت چپ نیز در بناهای مختلف ایران دیده می‌شود.

در تصویر زیر نام «محمد» و «علی» به صورت مثبت و منفی در زمینه مربع ترسیم شده‌اند.

از خصوصیات خط کوفی بنایی به شیوه مشکل (و همچنین از اصول و ویژگی‌های طراحی لوگوتایپ فارسی حرفه‌ای)، نداشتن فضای پرت و استفاده از تمامی فضاها به تمام معناست که در دو تصویر زیر شکل پیشرفته‌تری از آن را شاهد هستیم. تصویر اول که به لحاظ گرافیکی و طراحی لوگوی نوشتاری یک شاهکار محسوب می‌شود، دارای چهار «محمد»، دو «الله» و دو «علی» است که همگی داخل زمینه‌ای مربع به صورت قرینه و بدون هیچ حرکت اضافه و فضای زائدی، حروفشان داخل همدیگر را پر کرده و ترسیم شده‌اند. تصویر دوم نیز به همین شیوه دارای هشت «الله» و چهار «محمد» است.

نمونه‌های دیگر از خط بنایی در زمره لوگوهای نوشتاری حرفه‌ای امروز

طرح‌های زیر نمونه‌های دیگری از خطوط کوفی بنایی هستند که می‌توان آن‌ها را در جایگاه نشانه‌های نوشتاری و لوگوتایپ‌های حرفه‌ای امروزی قرار داد. در دو تصویر اول نیز در ترسیم خطوط بنایی شاهد رعایت یک یونیفرم در طراحی هستیم، به عبارت دیگر به صورت متحدالشکل طراحی شده‌اند.

نمونه طراحی لوگوتایپ فارسی با استفاده از خط کوفی بنایی

در طراحی لوگوتایپ ماهنامه صنایع دستی و همچنین دیگر نشانه‌ها و لوگوهای نوشتاری زیر از خط کوفی بنایی (معقلی) استفاده شده یا مبنای طراحی و الهام قرار گرفته است.

اقلام سته (خطوط شش‌گانه)

خطوط متعدد کوفی و نسخ اولیه از خوانایی و راحت نویسی لازم برخوردار نبودند. بنابرین نیاز به خطی ساده و روان جهت کتابت قرآن و سایر نوشته‌ها و نیز انجام کارهای دیوانی در قلمرو گسترده حکومت اسلامی، به شدت احساس می‌شد. ابن مقله وزیر ایرانی خلفای عباسی همچون پیامبری در حیطه خط ظاهر شد و تا قبل از قطع دست راستش و مجازات‌های سختی که بر او گرفتند، اصولی را برای خط وضع کرد که موجب نظم هندسی و دقت علمی در خوشنویسی شد و شش خط را از میان دیگر خطوط نظام بخشیده و ممتازشان ساخت. این خطوط عبارتند از:

خط نسخ

به خطی گفته می‌شود که دو قسمت آن دور و چهار قسمت آن سطح می‌باشد و بدین جهت نسخ نامیده شد که پس از پیدایش در واقع ناسخ خط کوفی و دیگر اقلام موجود شده و جای آن‌ها را گرفت. از خط نسخ بعد از نگارش قرآن کریم، در کتب ادعیه، احادیث، مناجات و سپس کتب تاریخی و علمی و متون طولانی مورد استفاده قرار گرفت. این خط در هر منطقه‌ای با مقتضیات محلی در هم آمیخت و گونه‌ای پیدا کرد:
نسخ ترکی: با حروف ظریف و متمایل به چپ در بین ترکان
نسخ ترکستانی: با حروف باریک و کوتاه، آن چنان که در مفردات آن لاغری و فربهی حروف آشکار است و «الف» و «لام»‌های آن به میخ می‌ماند.
نسخ بیهاری: که در شبه‌قاره هند معمول شد.
نسخ شرقی: که در قسمت‌هایی از ایران با دور مدورتر و سطح مستقیم‌تر و حروفی کشیده‌تر رواج یافت.
نسخ مغربی: که دهانه حروف «ع» و «غ» و چشمه حروف «ص» و «ض» گشاده نوشته می‌شده و دامن «م» دارای حلقه‌ای متمایل به راست بوده است.
و نیز نسخ عربی

این خط را ابن مقله نظام بخشید و پس از آن توسط خطاطان مشهوری نظیر ابن بواب و یاقوت مستعصمی تکامل یافته و به جمال و زیبایی رسید. میرزا احمد نیریزی نیز با تغییراتی هوشمندانه آن را به اوج کمال رساند و به احترام وی خط نسخ ایرانی را به خط نسخ نیریزی می‌شناسند.

ویژگی‌های خط نسخ

از ویژگی‌های بارز خط نسخ رسایی، وضوح و راحت‌خوانی آن است که باعث شده طراحان حروف برای تایپ فیس‌های متن این خط را مبنا قرار دهند و بنیاد تمامی تایپ فیس‌های امروزین فارسی بر پایه خط نسخ بنا شده است. همچنین پای‌بندی به کرسی از پیش تعریف شده و ریتم نسبتا یکنواخت آن در فضاهای منفی و نظم بسیار آن از امتیازات دیگر این خط محسوب می‌شود. بنابرین یکی از کاربردهای این خط در طراحی لوگوتایپ‌های فارسی بیان موضوعات جدی و رسمی می‌باشد.

خط ثلث

این خط که به ام‌الخطوط نیز معروف است به سبب این که یک سوم حروف آن مستقیم و صاف بوده و دو سوم آن مدور است، ثلث نام گرفته است. دوایر و پیچش‌های حروف در خط ثلث با دنباله‌های انتهایی آن‌ها، چنان گردش نرم و مواجی ایجاد کرده که گویی شاهد صحنه‌ای از رقص حروف هستیم. این خط که سمبل آرایش و زیبایی مذهبی است، تداعی دستان برافراشته به آسمان در حالت نیایش است. بیشترین کاربرد خط ثلث را در کتیبه نویسی برای محراب، گنبد، مناره، گلدسته، سردر مساجد، تکایا و… شاهد هستیم. به همین خاطر نیز ساختار آن به گونه ایست که وقتی از پایین به آن نگریسته شود، حروف متناسب، کامل و بدون نقص دیده می‌شوند. کاربرد دیگر آن نیز در نوشتن سر سوره‌های قرآن و عناوین فصل‌های کتب و مقالات یا فرامین و… بوده است که یعنی گونه‌ای خط تیتر نیز شمرده می‌شود.

ویژگی‌های خط ثلث

از ویژگی‌های خط ثلث، استفاده از علائم زینتی و دکوراتیو در فضای آزاد بین حروف است که موجب تعادل میان فضای مثبت و منفی شده و یک خاکستری یکدست، ملایم و چشم‌نوازی را از ترکیب خط به نمایش می‌گذارد. ویژگی دیگر آن سیالیت و قالب پذیری آزاد آن است به طوری که همچون مایعات می‌تواند در هر ظرف بگنجد و شکل و قالب آن را بگیرد. وجود مفردات متعدد خط ثلث و خاصیت سوار نویسی آن به همراه تمامی ویژگی‌های گفته شده، این خط را به یکی از قوی‌ترین و پر ظرفیت‌ترین خطوط برای آفرینش‌های گرافیکی خصوصا طراحی نشانه نوشته و لوگوتایپ‌های فارسی بدل کرده است.

نمونه طراحی لوگو تایپ فارسی با استفاده از خط ثلث

در طراحی لوگوتایپ‌ها و لوگوهای نوشتاری زیر، خط ثلث مبنای طراحی و الهام قرار گرفته است.

خط محقق

این خط به لحاظ صحیح و کامل بودن و در نتیجه خوانا و روشن بودن مفردات و ترکیبات آن به این نام شهرت یافته است. بیشترین کاربرد خط محقق را می‌توان در کتیبه‌نگاری اماکن مذهبی دانست و از دیگر کاربردهای آن به نوشتن قرآن‌های درشت‌خط و نفیس و احکام و فرامین امرا و سلاطین اشاره کرد. همچنین سر سوره‌ها و مشخصات سوره‌های قرآن و نیز خلق تابلوهای بدیع و نفیس خوشنویسی از جمله آن است.

ویژگی‌های خط محقق

از ویژگی‌های بارز خط محقق می‌توان به شکوه و عظمت، اندام درشت حروف و کلمات، فاصله منظم و یکدست و ساده بودن اشاره نمود. این خط دارای الف‌هایی کشیده و دوایری که تخت‌تر و مسطح‌ترند و از حالت دایره و بیضی خارج شده‌اند، است. قابلیت‌ها و زیبایی‌های تصویری و گرافیکی این خط مورد توجه هنرمندانی چون محمد احصایی قرار گرفته است. در تصویر زیر شاهد نمونه لوگوتایپ‌های طراحی شده با خط محقق هستیم که به ترتیب از راست توسط مسعود نجابتی و رضا عابدینی طراحی شده است.

خط ریحان

این خط شکل نازک، ظریف و لطیف خط محقق است و به مانند آن یک قسمت و نیم دور و چهار قسمت و نیم سطح دارد و به خاطر لطافت و نازکی قلم آن، آن را به گل ریحان تشبیه کرده‌اند. کاربرد خط ریحان در نوشتن قرآن‌های نفیس و ظریف و نیز سر سوره‌ها و فهرست مصحف و کتب ادعیه و مناجات بوده است.

خط توقیع

این خط برگرفته از خط ثلث اما با حروف کوچک‌تر و کلمات فشرده‌تر و اغلب به هم چسبیده است. توقیع در لغت به معنای دستخط و امضا است و به این دلیل آن را توقیع می‌گویند که شاه و وزیر با آن برنامه‌ها و توصیه‌ها و عنوان‌ها را می‌نگاشتند. این خط معمولا برای نوشتن پایان قرآن‌ها، کتاب‌ها، نام سفارش دهنده، تاریخ و مکان تحریر و نام کاتب به کار می‌رفته است. این خط از شیوه کهن‌تر خود یعنی »خط ریاسی« در دوره مأمون اخذ شد و به خاطر آن که نوشته‌های دیوانی را با آن کتابت می‌کردند، ریاسی نامیده می‌شد. شیوه دیگری از خط توقیع نیز که شکل نازک و ظریف‌تر دارد و حروف دور بیشتری در آن دارند به جهت کتابت اجازات فرهنگی از جمله اجازه‌نامه‌های معمول در نظام خوشنویسی، به »خط اجازه« شهرت یافت.

خط رِقاع

رقاع در لغت، جمع رقعه و به معنی پاره‌ها و نوشته‌های مختصر است. با خط رقاع مکاتبه‌های دیوانی، داستان‌ها و حکایت‌ها را به روی رقعه (ورقه‌های کوچک) می‌نوشته‌اند. خط توقیع و رقاع به دلیل آن که هم از لحاظ زیبایی و هم از لحاظ خوانایی به چهار خط ثلث، نسخ، محقق و ریحان نمی‌رسید به حاشیه رانده شده و جنبه تزئینی به خود گرفتند. البته خط رقاع هنوز هم در نوشتن سر سوره‌های قرآن‌های خط نسخ و همچنین توشیح و توضیح و پاورقی‌های مربوط به تفسیر قرآن در حاشیه یا زیر ستون قرآن کاربرد دارد.

ویژگی‌های خط رقاع

این خط حروف آن به ثلث و توقیع شباهت دارد اما با دور بیشتر و حروف نازک‌تر و لطیف‌تر و ترکیبات آن گاهی درهم آمیخته و متصل به هم کتابت می‌شده است. در این خط با روانی و سیالی بیشتر آخرین حرف هر کلمه به حرف آغازین کلمه بعدی متصل شده و سطحی یکپارچه با کلماتی متصل و سلسله‌وار پدید می‌آید و گاهی برای اینکه ادامه جمله در آن سطر گنجانده شود، چندین کلمه انتهایی سطر درهم فرو رفته و روی هم سوار می‌شوند و خط کرسی به سمت بالا میل می‌کند. در واقع این خط نوعی حالت تندنویسی و شکسته نویسی خط نسخ و ثلث را دارد.
از خصوصیات ذکر شده خط رقاع خصوصا متصل نویسی، درهم فرو رفتن و روی هم سوار شدن حروف، می توان برای طراحی لوگوی نوشتاری و لوگوتایپ فارسی بهره جست.

خطوط ایرانی

ذکر این نکته ضروریست که خطوطی که مورد بحث ما قرار دارند، یکباره وضع نشده‌اند بلکه در طول اعصار، ظهور و بروز یافته و به دست خوشنویسان متعدد تدریجا به تکامل رسیده‌اند. از بین خطوط مطرح در خوشنویسی اسلامی، نمونه‌هایی وجود دارند که فرایند تولید و به تکامل رسیدن آن‌ها کاملا به دست خوشنویسان ایرانی و مطابق با ذوق، سلیقه، روحیه و فرهنگ مختص ایرانیان به سرانجام رسیده است. این خطوط به شرح زیر می‌باشند:

خط تعلیق

این خط که نخستین خط صرفا ایرانی (در خطوط اسلامی) است، از ترکیب و توسعه دو خط »رقاع« و »توقیع« و تحت تأثیر خطوط باستانی ایران (پهلوی و اوستایی) با ذوق و خلاقیت ایرانی به وجود آمد. تعلیق خطی است پویا و شتابان که حروف و کلمات در آن متراکم، تو در تو و گاهی در هم تنیده‌اند گویا حروف به یکدیگر آویخته و در فضا معلق هستند. از همین رو آن را تعلیق (یعنی در هم آویختگی) می‌گویند. این خط با پیچ و تاب مفردات و پیوستگی حروف، عمدتا برای تندنویسی ابداع شد و در دستگاه‌های دولتی و جهت امور اداری و کتابت اسناد استفاده می‌شد.

خط نستعلیق

این خط که شناسنامه و نماد هنر ایرانیست و به عروس خطوط اسلامی شهرت دارد، از آمیزش خط نسخ و تعلیق به وجود آمد. ایرانیان که اقلام سته را بکار می‌بردند کم کم بیشتر آثار را با نستعلیق نوشتند و این خط، خط مخصوص ایرانیان شد. البته با توجه به این که نستعلیق اعراب گذاری را بر نمی‌تابد، کتابت قرآن و متون اعراب‌دار با آن مرسوم نشد. خط نستعلیق برای نوشتن متون ادبی و خصوصا شعر وسیله‌ای آرمانی محسوب می‌شود و با توجه به پیوند آن با عرفان و شمّ عرفانی اکثر نستعلیق نویسان، بیانگر مفاهیم و موضوعات اصیل عرفانی نیز هست. خط نستعلیق رایج معاصر در واقع به شیوه محمدرضا کلهر است. کلهر و شاگرد او عمادالکتاب تغییراتی را در حروف برای استفاده در صنعت چاپ انجام دادند.

ویژگی‌های خط نستعلیق

ساختار مورب حروف در نستعلیق به گونه‌ای است که هر کلمه، فضای کلمه قبلی خود را پر می‌کند و این ویژگی به همراه داشتن ضخامت‌های متنوع، وجود کشیدگی‌ها و استفاده از دوایر و حروف خرد، باعث ایجاد ترکیبات فوق‌العاده زیبایی از این خط می‌شود. اگر خط ثلث از یک سوم دور (خمیدگی و انحنا) و دو سوم سطح پدید آمده، خط نستعلیق سراسر دور است. حضور فرم دایره را در تک تک اندام حروف آن حتی در نقطه‌ها و حرف »الف« که مظهر ایستادگی است، می‌توان دید. از ویژگی‌های دیگر خط نستعلیق وجود نسبت‌های طلایی در آن است که جلوتر به آن خواهیم پرداخت.

خط نستعلیق از نگاه خطاطان و طراحان بنام گرافیک

مسعود نجابتی از طراحان بنام گرافیک ایرانی که از خطوط سنتی در آثارش خصوصا نشانه نوشته و لوگوتایپ فارسی بهره جسته در رابطه با خط نستعلیق آن را یک هندسه به کمال رسیده و موجود کامل دانسته که هیچ تغییری را در ساختار بر نمی‌تابد. همچنین حمید عجمی گرافیست، خطاط و ابداع کننده خط معلی اشاره می‌کند که «در نستعلیق رموزاتی نهفته است که شاید در خط دیگری وجود نداشته باشد.» غلام حسین امیرخانی از خوشنویسان بنام معاصر ایران نیز در مورد خط نستعلیق می‌گوید «خط نستعلیق هنری است که قالب و ساختارش عین عرفان است و کمترین خشونتی در آن وجود ندارد. نرمش، گردش، ظرافت و تعادل در ساختار این خط چنان طراحی شده و به قدری به جامعیت رسیده که مثل یک موجود کامل و متعادل حرکت می‌کند.»

نمونه طراحی لوگوتایپ فارسی با استفاده از خط نستعلیق

تصاویر زیر همگی نمونه‌هایی از لوگوتایپ‌های فارسی هستند که در طراحی آن‌ها از خط نستعلیق بهره گرفته شده است.

خط شکسته نستعلیق

در اواخر دوره صفوی به دلیل تندنویسی در دستگاه دیوانی کشور، حروف می‌شکستند و گاه کلمات به هم چسبیده نوشته می‌شدند که با این تاثیرات و با تلفیق خط تعلیق، خط شکسته نستعلیق به وجود آمد. این خط ابتدا در نگارش احکام و اسناد، منشی‌گری و امور اداری و بعدها جهت نوشتن شعرها و آلبوم به کار گرفته شد. درویش عبدالمجید طالقانی خط شکسته را به اوج زیبایی و شیوایی رساند و قواعد آن را استوار و آن را به پختگی و تکامل رساند.

ویژگی‌های خط شکسته نستعلیق

تنوع شگفت آور شکل‌های مختلف هر حرف و اتصالات زیبا و متنوع حروف در خط شکسته نستعلیق، از ویژگی‌های این خط است که با آن می توان ترکیبات بدیعی را ایجاد کرد. خط شکسته نستعلیق بوی شادی و سرمستی می‌دهد. وقتی به ترکیبی از این خط می‌نگریم گویی حروف و کلمات خرامانند و رقصی عارفانه توام با ناز دارند. پیام بصری این خط همواره با مضامین عرفانی و عاشقانه در قالب نثر و شعر همراه است.

نمونه طراحی لوگو تایپ فارسی با استفاده از خط شکسته نستعلیق

لوگوهای زیر همگی با استفاده از خط شکسته نستعلیق طراحی شده‌اند. از طراحی لوگوتایپ راحیل گرفته تا نمونه‌های دیگری که توسط اساتید مطرح در زمینه طراحی لوگوتایپ فارسی، طراحی شده‌ و خط شکسته مبنای کار آن‌ها قرار گرفته است.

خط معلی

پس از روزگاری طولانی که در آفرینش خطی جدید وقفه ایجاد شده بود، در سال 1375 حمید عجمی، که خود طراح گرافیک است، قلم جدیدی را به دنیای خوشنویسی عرضه کرد و آن را مُعلّی نامید. او درباره تولد این خط چنین توضیح می‌دهد: «شروع این خط از زمانی آغاز شد که سفارش یک کلمه “علی” به بنده داده شد و من سعی کردم اتصالات و مقطعات این خط را طراحی نمایم و ابتدا برای نمایش در بعضی از آرم‌ها و جلدهای کتاب آن را آزمودم و تا حدودی هم جواب گرفتم و اندک اندک بر اثر مرور زمان شکلی جا‌افتاده به خود گرفت.» وی این خط را برگرفته از خطوط محقق، ثلث، نستعلیق، شکسته و چند خط دیگر می‌داند.

این قلم منحصر به فرد، قالب مناسبی برای ثبت احادیث و روایات دینی دارد البته کاربرد آن برای موضوعات دیگر نیز باید با شناخت و آگاهی و مهارت همراه باشد تا بتواند اتفاقات بصری خوبی را رقم بزند. طراحی عنوان فیلم مریم مقدس نمونه‌ای از کاربرد این خط در طراحی لوگوهای نوشتاری، در ابتدای پیدایش این خط می‌باشد.

در طراحی لوگوی نوشتاری فیلم مختارنامه نیز از خط معلی استفاده شده است که انتخاب مناسبی برای نشان دادن روح ایرانی و اسلامی حاکم بر این سریال بوده است.

خطوط و شیوه‌های دیگر خوشنویسی، با ارزش گرافیکی در طراحی لوگو

خطاطان و خوشنویسان غیر از خطوط رایجی که ذکر شد، نمونه‌ها و شیوه‌های دیگری از رسم و نگارش خطوط را نیز ابداع کرده‌اند که دارای حدود و قاعده کلی و مشخصی نبوده و از خلاقیت و ذوق هنری آنان نشأت می‌گرفته است. این خطوط یا شیوه‌ها که در عرف خوشنویسی اصطلاح تفننی و یا تزئینی هم در مورد آن‌ها به کار می‌برند، دارای ارزش‌های بصری و گرافیکی بعضا بسیار بالایی هستند که منبع الهام و استفاده بسیاری از طراحان گرافیک ایران برای تولید آثار تایپوگرافی و نیز طراحی نشانه یا لوگو و نشانه نوشته یا لوگوتایپ‌های فارسی شده‌اند.
در ادامه به معرفی و بررسی هر یک خواهیم پرداخت:

خط دیوانی

خط دیوانی گونه‌ای تغییر و تحول یافته از خط تعلیق ایرانی به دست ترکان عثمانیست. خط تعلیق پس از گسترش در ایران، در دیوان‌های رسمی عثمانی و مغولان هند نیز استفاده شد که مطابق ذوق و سلیقه و مقتضیات جغرافیایی تصرفاتی در آن صورت گرفت و ترک‌های عثمانی شیوه خود را دیوانی نامیدند. این خط در خلافت عثمانی سری بوده و جز کاتب آن و به ندرت از اهل دانش آن را نمی‌شناختند. خط دیوانی به دو شکل خفی و جلی نوشته می‌شود. دیوانی خفی بدون تزئینات بوده و نقطه‌های دوتایی آن مستطیل شکل و نقطه‌های سه‌تایی آن حالت هفت و هشتی دارند. دیوانی جلی نیز با تزئینات ریز فراوان و نقاط مربع شکل است و نوشتن آن زمان زیادی می‌خواهد. این خط پس از تبدیل خط ترکیه به لاتین، مانند سایر خطوط اسلامی متروک گردید ولی در کشورهای عربی متداول می‌باشد.

اگرچه خط دیوانی در مقابل خط ثلث به لحاظ نظم، زیبایی و قدرت بصری به هیچ وجه قابل مقایسه با آن نیست ولی این خط به مانند خط ثلث دارای خصوصیت قالب پذیری و سیالیت بالا و همچنین تزئینات فراوان است که این ویژگی‌ها دستمایه آفرینش آثار متعددی توسط خطاطان شده که وجه تصویری بالایی دارند و از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های گرافیکی این خط حکایت می‌کنند. برای مثال در تصویر زیر در سمت راست، آیه شریفه «اقرا باسم ربک الذى خلق» به خط احمد دَبَلر به شکل اشک یا برگ درخت نوشته شده و در سمت چپ نیز عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» به شکل ستاره و عبارات «لا اله الا الله» و «محمد رسول الله» به شکل هلال ماه ترسیم شده‌اند.

در این تصویر نیز شاهد آثار تایپوگرافیک زیبایی به خط دیوانی هستیم که به لوگوهای نوشتاری بسیار قوی می‌مانند. در اثر سمت راست کلام آسمانی »و الیه ترجعون« به قلم احمد دبلر به گونه‌ای رسم شده که با تکرار عبارت و حرکت دوار حروف آن، به لحاظ تصویری معنایی هم راستا با محتوای کلام، به نوشته بخشیده است. در اثر سمت چپ نیز خطاط، عبارت «الرزق علی الله» را در قالبی زیبا و با وجه تصویری بسیار زیاد رسم کرده است.

همچنین در تصویر زیر بخشی از آیه 80 سوره مبارکه اسراء یعنی عبارت «و قل رب ادخلنی مدخل صدق و اخرجنی مخرج صدق» در هیأت زورق (به شکل کشتی) ترسیم شده است. سایر تصاویر هم ترکیبات جالب دیگری از خط دیوانی را نمایش می‌دهند.

خط رقعه

رقعه به معنی مکتوب و نوشته یا نامه و وصله است. گمان بر این است که پس از خط دیوانی توسط ترکان عثمانی برای سرعت در نوشتن بسط و توسعه یافت. همین طور که از این خط برای نوشتن پیش نویس‌ها و نامه‌های تجاری که نیازمند سرعت در نوشتن است، استفاده می‌شد. حروف این خط کوچک، مستقیم و فشرده است و دارای گردی (دور) حروف بسیار کم و سطح زیاد است. در واقع در این خط شکل حروف را ساده و قوس‌ها و تمایل‌ها را کم نمودند. خط رقعه به واسطه سهولت هم در خواندن و هم در نوشتنش به قلم معمولی عموم اعراب و حکومتشان تبدیل شد و امروزه نیز یکی از خطوط رایج جهان عرب است که در نگارش روزمره از آن بهره می‌جویند.

خط سیاق (سیاقت)

خطی است که با آن امور سری دولت را می‌نوشتند و خوانایی آن دشوار است. پایه و اساس این خط بر حذف و اختصار حروف، نقاط و کلمات نهاده شده به طوری که کاتبان اجزای بعضی کلمات را به هم متصل کرده و بعضی حروف را که برایشان معلوم بوده نمی‌نوشتند و بدین ترتیب دیگران از درک آن‌ها عاجز می‌شدند. این خط که ظاهرا در عصر سلجوقی رایج شد تا همین اواخر یعنی پهلوی دوم هم رواج داشته است و کسبه بازار برای حساب‌های خود از آن استفاده می‌کردند.

از ویژگی‌های خط سیاق می‌توان به این موارد اشاره کرد که در عین عدد بودن نوعی خط است، در آن صفر وجود ندارد، عدد و معدود کنار هم و در دل هم هستند و در آن امکان جابجایی اعداد نزدیک به صفر است. بخش مهمی از تاریخ اداری و اسناد سده‌های اخیر ایران در نظام مالی به این خط نوشته شده است و قلمرو فرهنگی آن از چین و جاده ابریشم تا هند، ترکیه و مصر را در بر می‌گیرد.

سیاه مشق

مشق کردن مداوم راه پیشرفت و حفظ قدرت و قوت قلم یک خطاط بوده و از ضروریات روزمره، هم برای تازه‌کاران و هم اساتید محسوب می‌شده است. خوشنویسان برای تمرین، مشق خط و یا گرم کردن دست، حروف و کلمات را آن‌قدر تکرار می‌کردند تا بهترین نمونه را بنویسند. در دورانی که کاغذ، گران و دور از دسترس بود، روی هم نویسی و استفاده از همه فضاهای کاغذ راه مؤثری برای مشق کردن‌های فراوان بود. رفته رفته این مشق‌های مکرر خود به قطعاتی هنری تبدیل شده و به دنبال کشف و نمایش ارزش‌های بصری و انتزاعی از خط برآمد و در سیاه مشق، کاربرد اولیه خوشنویسی یعنی انتقال مفاهیم از طریق نوشته کم رنگ شده و عامل ارتباط با مخاطب، صرفا به جنبه‌های زیباشناسانه خط و خلق زیبایی بصری کاملا انتزاعی، معطوف شد. این نگاه به سیاه مشق که به نظر می‌رسد از دوره صفوی آغاز شده باشد، در دوره قاجار به اوج خود رسید. خوشنویسان آثار خود را امضا می‌کرده و به بزرگان اهدا می‌نمودند و صاحبان فرهنگ و ثروت نیز با درک ارزش این آثار پاداش‌های ارزشمندی در قبال آن می‌پرداختند.

خط مسلسل

به شیوه‌ای از خط اطلاق می‌شود که حروف به صورت یک سطر متصل و پیوسته کتابت می‌شده و توسط کاتبان دیوانی در نوشتن نامه‌ها و نمایش رسمی به کار می‌رفته تا خواندن آن برای هر کسی میسر نباشد. هر یک از خطوط را می‌توان به شیوه مسلسل نوشت اما خطی که بیشترین سهم را در کاربرد این شیوه داشته، خط توقیع بوده است. امروزه این شیوه از خط معمول نبوده و صرفا جهت تفنن و تنوع به کار می‌رود. خط مسلسل به دلیل خلاقیت بصری آن یکی از شیوه‌هایی است که می‌توان از آن برای طراحی نشانه‌های نوشتاری و لوگوتایپ‌های فارسی بهره جست.

خط طغرا

به شیوه‌ای از خط گفته می‌شده که در آن نام و القاب سلطان وقت را به سبکی خاص به صورت پیچیده و کمانی می‌نوشتند که حکم امضای پادشاه را داشته و بر سر فرمان‌ها با خطی درشت‌تر از متن می‌آمده است. در دیوان‌ها (دستگاه‌های اداری) به منظور کتابت طغرا کاتبانی وجود داشته که طغرانویس یا طغراکش نامیده می‌شده‌اند و منهای بعضی ادوار می‌کوشیده‌اند تا نام و القاب سلطان را تا حدی آشکار و قابل تشخیص بنویسند. پیشینه طغرا در ایران تا دوره سلجوقی می‌رسد اما جز مواردی معدود بعد از آن شاهد نوعی شبه طغرا (شبیه طغرا) در فرمان‌های شاهان صفوی و نادرشاه و غیره هستیم که با طغرای عثمانی متفاوت است.

حبیب الله فضائلی در کتاب اطلس خط خود در مورد خط طغرا این گونه نقل می‌کند: »مسلم است که طغرا در آغاز شکل خاصی نداشته و تطور بسیار پیدا کرده تا آن که خطاطان عثمانی به آن صورت خاص بخشیده‌اند و بنابرین اصل می توان هر عنوان و سرلوحه‌ای را که بطرز نقاشی و تزئین و به هر نوع خطی که باشد از کوفی و ثلث و نسخ و نستعلیق و شکسته و دیوانی، بر بالای صفحه‌ای بنگاریم و آن را طغرا یا شبه طغرا بنامیم.« در واقع مرحوم فضائلی تعریفی از آنچه ما امروزه جزء تایپوگرافی محسوبش می‌کنیم را بیان کرده است. بنابرین کاربرد و جنبه‌های گرافیکی خط طغرا به جهت تایپوگرافی و یا طراحی و ساخت لوگوتایپ فارسی بسیار حائز اهمیت است. در تصویر زیر شاهد نمونه‌های خلاقانه‌ای از تایپوگرافی اسلامی و ایرانی هستیم که استاد حبیب‌الله فضائلی آن‌ها را شبه طغرا نامیده است:
1- عبارت “الحمدلله وحده” به خط دیوانی نوشته هاشم محمد
2- عبارت “من صَبَرَ ظَفَرَ” به خط ثلث متعاکس نوشته محمد عزت کرکوکی خطاط معاصر
3- عبارت “بسم الله الرحمن الرحیم” به خط ثلث نوشته حبیب‌الله فضائلی
4- عبارت “المسلم من سلم المسلمون من یده و لسانه” به خط شکسته نستعلیق نوشته حبیب‌الله فضائلی
5- سوره فاتحة الکتاب به خط ثلث در قالب دایره نوشته حامد آمدی
6- عبارت “لافتی الا علی لاسیف الا ذوالفقار” به خط ثلث و متعاکس نوشته حبیب‌الله فضائلی

در تصویر زیر نیز شاهد نمونه‌ای بسیار زیبا از یک شبه طغرا به خط کوفی بنایی هستیم که عبارت “یا علی” به صورت دایره‌ای هشت بار تکرار گشته است. این طرح را استاد غلامرضا راهپیما با الهام از کتیبه‌های کهن ایران ترسیم کرده و در کتاب “از الفبا تا هنر” خود آورده است که نگارنده (امیروحید جعفری) آن را به صورت مشبک و زیر و رو بازسازی کرده‌ام. همچنین مشابه این طرح را مرحوم فضائلی در اطلس خط خود آورده و ترسیم آن را به سید حسین خاتون آبادی نسبت داده است.

خط مثنی (آیینه‌ای، متعاکس، توأمان یا برگردان)

مثنی به معنی دوتایی و جفتی است و این خط به نام‌های دیگر «توأمان»، «برگردان» و نیز خط آیینه‌ای و یا متعاکس به ویژه در میان ترکان معروف است. این خط از گونه‌های تفننی و تزئینی محسوب شده که با استفاده از خط‌های گوناگون مانند کوفی، محقق، ثلث، نسخ، نستعلیق و… حروف مورد نظر را به صورت دوگانه رو در روی و متقابل می‌نوشته‌اند و گاهی هم آن را به شکل چهره و سیمای آدمی یا اشکال دیگر از پرندگان و گیاهان مصور می‌کرده‌اند. این نوع از خط به «خط مجنونی» هم نامیده می‌شده است از آن جا که مجنون رفیقی هراتی به این خط می‌نوشته و اختراع آن را به خود نسبت داده است.

خط معما

شیوه‌ای تفننی از خط است که جمله یا عباراتی را در ترکیبی خاص طوری می‌نوشتند که خواندنش مشکل و نیازمند دقت و تفکر باشد و حالتی معماگونه با معنی پوشیده در آن پیدا کند. از انواع خطوط نیز برای شکل‌دهی آن می‌توان استفاده کرد. نکته قابل توجه در شیوه خط معما، پیدا کردن قسمت‌های مشترک حروف و یکی کردن آن‌ها و خلاصه‌سازی عبارت یا کلمه است که خود از تکنیک‌های طراحی نشانه نوشته‌های امروزی محسوب شده و منبعی برای اقتباس جهت طراحی لوگوتایپ‌های فارسی می‌باشد.

در تصویر زیر نیز نمونه‌های دیگری از خط معمایی را شاهد هستیم:
1- مضمون «صراط علیّ حقّ نمسکه» به خط معما از حبیب‌الله فضائلی
2- مضمون «ای حجت خدا» به خط معمای نستعلیق از حبیب‌الله فضائلی
3- مضمون «واصبر لحکم ربّک» به خط معمای ثلث و دیوانی به صورت متعاکس از محمد عزت کرکوکی
4- مضمون «من مشتعل عشق علیّم چکنم» به خط معمای نستعلیق و به شیوه مسلسل از حبیب‌الله فضائلی
5- مضمون «محمد رسول الله» به خط معمای کوفی و به صورت دایره‌وار از محمد عزت کرکوکی

خط مُشَکِّل

به گونه‌ای از خطاطی گویند که در آن کلمه یا عبارتی را در قالب صورت یا شکل انسان، پرندگان، حیوانات، درختان، یا اشکال هندسی دیگر می‌نوشته‌اند. بعضی از این خطوط مانند طغرا، توأمان و امثالهم در زمینه‌های دیوانی (دستگاه‌های اداری حکومتی) و یا علوم غریبه استفاده می‌شده و بعضی هم صرفا جنبه تزئینی داشته‌است. این خط همانند نقاشی خط در روزگار ما شناخته می‌شده است که از نمونه‌های آن می‌توان به مرغ بسم‌الله اشاره کرد. تصاویر زیر مرغ بسم‌الله‌هایی هستند از خطاطان دوره صفوی تا دوره معاصر که توسط هنرمندان سایت کانون هنر شیعی بازسازی شده‌اند:

شیر مشهورترین نقشی است که در خط مُشَکِّل به نشان از لقب حضرت علی علیه السلام با عنوان اسدالله (شیر‌خدا) ترسیم شده است.

نقش لک‌لک نیز که در ترکیه پرنده‌ای عرفانی محسوب شده و طوطی که نشانه شیرین سخنی، سبز بودن و ارتباط با بهشت است، در ترسیم جملات مذهبی استفاده شده است. همچنین نقش معروف دیگر که «قایق رستگاری» یا کشتی نجات نامیده می‌شود و ترسیمی از آیه 285 سوره بقره است که به شکل قایق طراحی شده و حروف «واو» در نقش پاروی قایق ترسیم شده‌اند.

در تصاویر زیر نیز نمونه‌های زیبا و خلاقانه دیگری از خط مُشَکِّل را شاهد هستیم که در قالب انواع موجودات و اجسام دیگر ترسیم شده‌اند:

نمونه لوگوتایپ‌های طراحی شده بر مبنای خط مُشَکِّل

تنوع و خلاقیت موجود در نمونه‌های متعدد خطوط مُشَکِّل، نشان از قدرت بصری بالا و ظرفیت‌های فوق‌العاده خطوط اسلامی برای استفاده در تایپوگرافی و از جمله طراحی لوگوتایپ دارد. در طراحی لوگوتایپ‌های زیر که توسط استاد مسعود نجابتی و استاد مرتضی ممیز انجام شده است، می‌توان الگوگیری و یا الهام از خطوط مُشَکِّل را ملاحظه نمود.

خط گلزار

خط گلزار نیز شیوه‌ای از خوشنویسی ترکیب شده با نقاشی است. در این شیوه، خطی جلی (درشت) را نوشته و محدوده فضای داخلی حروف نسبتا بزرگ را با نقش‌های گوناگون تزئینی پر می‌کردند که شامل طرح‌های گلدار، الگوهای هندسی، صحنه‌های شکار، چهره‌ها، نقوش ظریف مثل مینیاتور یا گل و مرغ، خطوط کوچکتر و نقوش دیگر می‌شود. گاهی هم اطراف حروف را با همین تزئینات می‌آراسته‌اند. بیشترین خطی که به عنوان گلزار استفاده می‌شده، نستعلیق بوده است. این شیوه در دوره‌های مختلف تیموری، صفوی، قاجار و همچنین معاصر هنرمندانی داشته و آثار زیبایی به این سبک خلق شده است.

خط تاج یا حروف التاج

روشی جدید و تفننی از خط نسخ است که در آن بعضی حروف نخست هر کلمه یا بخش را داخل نقشی از تاج می‌گذاردند و داستان پیدایش آن نیز بر‌می‌گردد به خواست پادشاه مصر، ملک احمد فؤاد اول که می‌خواست مشابه حروف لاتین که حرف اول کلمات را برای جلب توجه خواننده در اول سطرها و یا نام‌های خاص به صورت بزرگ (Capital ) می‌نوشتند، نمونه‌هایی نیز در خط رقعه و نسخ بدون این که ریخت فعلی این خطوط تغییر کند، به وجود بیاورد که طرح خطاط مشهور مصر، محمد افندی مقبول واقع شد و این خط به خط تاج یا حروف تاج معروف گردید.

خط زلف عروس

گونه‌ای از خطوط تزئینی بوده که شکل پایانی حروفش مثل زلف آراسته عروسان دارای حلقه‌ها و پیچ و تاب‌های خاص بوده است. خط زلف عروس از خط نستعلیق به عنوان خط اصلی کمک گرفته و خط ریحانی به عنوان خطی ظریف و نازک در ابتدا و انتهای حروف نستعلیق به شکل زلف و گیسوی نوعروسان جلوه‌گر شده است. این خط دارای خطوطی ضخیم بوده و الحاقات گلدسته مانندی شبیه حلقه با فرهای بسیار کوچک در آن خودنمایی می‌کند.

در خطی که در تصویر ملاحظه می شود بعضی از حروف مثل حرف «ن» در کلمه «جهان» و «جان» از خط شکسته الهام گرفته شده ولی بیشتر مواردی که در گذشته از این خط مشاهده شده، تلفیق و آمیزشی از خط ریحان و نستعلیق است. این خط به دلیل نداشتن پیشینه قابل دفاع به عنوان طرحی تفننی در روزگاری کوتاه ظاهر شده و پس از آن به فراموشی سپرده شده است. آثار قابل توجهی هم از این خط در کتب و موزه‌ها مشاهده نمی‌شود.

خط سنبلی

خط سنبلی که از کلمه سنبل گرفته شده است توسط شخصی به نام عارف حکمت ابن الحافظ در سال 1914 میلادی ابداع شد. این خط که ترکیبی از خط دیوانی و خط سیاقت است برای مدت کوتاهی در بخشی از حوزه ترکان عثمانی (قسطنطنیه) نوشته می‌شده که قابل پیروی و رواج نبوده و پس از آن از یاد رفته است.

تقسیمات و نسبت‌های طلایی در خوشنویسی که در طراحی لوگو و لوگوتایپ نیز استفاده می‌شوند

در پس زیبایی‌های موجود در طبیعت، هماهنگی‌ها و تناسباتی بر مبنای ریاضی کشف شده است که به نام‌هایی همچون نسبت طلایی (Golden Ratio)، نسبت الهی (Divine Section)، تناسب طلایی (Golden Proportion)، و… معروف شده است. مغز ما به صورت ناخودآگاه جذب اشیاء و تصاویر حاوی این تناسبات شده و از زیبایی آن لذت می‌برد. بنابر فرمول تقسیم طلایی، بر یک پاره خط abc از تقسیم قسمت کوچکتر به قسمت بزرگتر عدد 1/618 به دست می‌آید و این زیباترین و مناسب‌ترین نقطه‌ای است که بر روی یک پاره خط AB می‌توان یافت. لئوناردو پیسا مجموعه‌ای از اعداد با تقسیمات طلایی را گرد آورد و بسیاری مثال‌ها را در طبیعت یافت، مانند گل آفتاب‌گردان که نمایشی از تناسب اعداد در تقسیمات طلایی است. لوکوربوزیه معمار معروف مدرنیست فرانسه، این تقسیمات را در اندام انسان به دست آورد و آن را مدولار خواند.

در آثار خوشنویسی اسلامی نیز، خوشنویسان به صورت ناخودآگاه این تناسبات را رعایت کرده‌اند. خوشنویس معاصر، جواد بختیاری، تقسیمات طلایی را در خوشنویسی خط نستعلیق در آثار اساتید برجسته، از جمله عمادالدین حسنی یا میرعماد، از خوشنویسان دوره صفویه و در آثار سلطان علی مشهدی و میرزا غلام‌رضا اصفهانی، که آثارشان جزء برجسته‌ترین آثار خوشنویسی ایران است، یافته است. استفاده از تناسبات طلایی در طراحی لوگوها و خصوصا لوگوتایپ‌های فارسی که بر پایه خوشنویسی و خطوط ایرانی و اسلامی استوار است، عامل مهمی در افزایش زیبایی و جذابیت بصری آن‌ها خواهد داشت.

فواید و امتیازات طراحی لوگوتایپ برای برند در چیست؟

اولین و شاید مهمترین مسئله، جلوگیری از شباهت به لوگوهای دیگر و یا کپی بودن و کپی شدن لوگو است (امری که امروزه زیاد به چشم می‌خورد) یا حداقل می‌توان گفت که احتمال این امر بسیار پایین می‌آید. در لوگوتایپ به دلیل این که طراحی باید بر روی یک نام مشخص انجام شود، امکان رسیدن به اندیشه‌های تصویری مشابه محدود شده و دسترسی به آرشیو فراوان لوگوهای تصویری آماده کاربردی نخواهد داشت.
برتری دیگر لوگوتایپ، سرعت بیشتر در معرفی برند است. چرا که مخاطب و بیننده همزمان با دریافت هویت برند، عنوان آن را نیز در ذهن می‌سپارد که به دلیل همین ویژگی نیز لوگوتایپ انتخاب مناسبی برای برندهایی است که تازه پا به عرصه فعالیت گذاشته‌اند و نیاز به سرعت بیشتر در دیده شدن و نشستن در ذهن مخاطب خود دارند.

ویژگی‌های لازم برای طراحی لوگوتایپ فارسی زیبا، استاندارد و حرفه‌ای چیست؟

اگر به سراغ یادگیری زبان دومی رفته باشید حتما این جمله را از زبان استاد آن زبان شنیده‌اید که اگر می‌خواهی انگلیسی، عربی، اسپانیولی یا… حرف بزنی، ابتدا باید بتوانی به آن زبان فکر کنی! درک و شناخت خوشنویسی اسلامی و ایرانی با توجه به ویژگی‌ها و ارزش‌های بصری فوق‌العاده آن که هم به لحاظ جایگاه رفیعش و هم به لحاظ ساختاری قابل مقایسه با خوشنویسی یا کالیگرافی غربی نیست، مبنا و لازمه طراحی نشانه‌نوشته و لوگوتایپ فارسی است. به نظر شما آیا می‌توان لباس کودکی را بر تن انسانی بالغ، باوقار و متشخص کرد؟ کار با حروف فارسی نیز بدون این درک و شناخت، نتایج خنده‌دار و غیر قابل قبولی را رقم زده است که سفارش دهنده و طراح را به استفاده از حروف لاتین در طراحی برای مخاطب ایرانی کشانده است!
از دیگر شروط و موارد تخصصی لازم در امر طراحی لوگوهای نوشتاری و لوگوتایپ‌های فارسی، یکی داشتن مهارت و دیگری دید گرافیکی است. داشتن مهارت همانند خوشنویسان که مشق فراوان سرلوحه کارشان است، امری یک شبه نبوده و ممارست زیاد می‌طلبد. برخورداری از دید گرافیکی نیز با تحصیل علم گرافیک، مطالعه تصویری و البته تمرین و زحمت زیاد حاصل می‌شود.

استفاده از لوگوتایپ انگلیسی بهتر است یا لوگوتایپ فارسی؟

بستر فعالیت برند شما و زبان مخاطبتان تعیین کننده جواب این سوال است. محصول و یا خدمات شما باید به زبان مخاطبتان به او معرفی گردد تا به راحتی حرف شما را فهمیده و با شما ارتباط برقرار کند. اگر حوزه فعالیت برند فراتر از مرزهای داخلیست و برند هم در داخل ایران و هم به صورت بین‌المللی ارائه و یا صادرات دارد، می توان برای آن طراحی لوگوتایپ دوزبانه انجام داد، یکی به زبان فارسی و دیگری به زبان انگلیسی یا زبان کشور مورد نظر که در عین حال هر دو از اسلوب یکسان در طراحی بهره ببرند.

نرم‌افزارهای مورد استفاده در طراحی لوگو و لوگو تایپ فارسی

نرم‌افزارها ابزار‌ها و فناوری‌های نوینی هستند که روند طراحی را تسهیل کرده و سرعت کار را بالا می‌برند. گرچه امروزه تسلط و مهارت در استفاده از نرم‌افزارها امری ضروریست ولی صرف یادگیری یک یا چند نرم‌افزار کسی را طراح نمی‌کند و برای طراحی لوگو و لوگوتایپ ابتدا شناخت و فراگیری اصول و مواردی که قبلا شرح آن رفت، ضروری می‌باشد.

تصاویر در رایانه به دو فرمت کلی طراحی و ارائه می‌شوند. یکی بر پایه پیکسل که اصطلاحا به تصاویر نقشه‌بیتی (Bitmap) معروفند و دیگری تصاویر شکل گرفته بر پایه ریاضی که به آن تصاویر برداری (Vector) می‌گویند. مناسب‌ترین و بهترین نرم‌افزارها برای طراحی لوگو و لوگوتایپ، نرم‌افزارهای برداری هستند. نرم‌افزارهای زیر هر یک قابلیت طراحی برداری یا نقشه بیتی را به تنهایی و یا به صورت ترکیبی دارا بوده و پر‌استفاده‌ترین‌ها در میان طراحان به حساب می‌آیند:

• کورل دراو CorelDRAW
• ادوبی ایلوستریتور Adobe Illustrator
• اینک اسکیپ Inkscape
• افینیتی دیزاینر Affinity Designer
• ادوبی فوتوشاپ Adobe Photoshop
• گیمپ Gimp

نرم‌افزارها و سایت‌های ساخت لوگو آنلاین رایگان و طراحی لوگوتایپ فارسی ارزان قیمت

این نرم‌افزارها و سایت‌های طراحی لوگو رایگان که در آن‌ها تبلیغات فونت لایه باز طراحی لوگو و یا طرح لایه باز طراحی لوگو تایپ نیز ارائه می شود، حاوی آرشیوی از انواع کلیپ‌آرت‌ها و تصاویر وکتور آماده در اینترنت هستند که بر اساس موضوعات و مشاغل مختلف طبقه‌بندی شده‌اند. شیوه کار آن‌ها به گونه‌ای است که وقتی شما اطلاعات مربوط به حوزه فعالیت و کسب و کارتان را وارد می‌کنید، به صورت اتوماتیک یا خودکار، یکی از این تصاویر مربوطه را انتخاب کرده و با فونتی انگلیسی (شاید هم فارسی) مخلوط کرده و به عنوان لوگو یا لوگوتایپ به شما ارائه خواهند داد. طبیعتا انتظار طراحی کردن و ارائه طرحی خلاقانه و مناسب از آن‌ها (اگر این مقاله را تا اینجا خوانده باشید) به شوخی و مزاح شبیه است. در هر صورت امتحانش رایگان است.
این قضیه در مورد سایت‌های ارائه دهنده خدمات طراحی لوگو و لوگوتایپ رایگان نیز، داستانی مشابه دارد. از قدیم گفته‌اند هیچ ارزانی بی‌حکمت نیست، چه رسد به رایگانش!

استفاده از لوگو تایپ فارسی مناسب چه فعالیت‌ها، برندها و مشاغلی است؟

به طور کلی تمام فعالیت‌ها و کسب و کارهایی که دارای مخاطب فارسی زبان بوده و قصد دارند خدمات و محصولاتشان را به مشتریان و مخاطبان ایرانی ارائه کنند، می‌توانند از لوگوتایپ فارسی استفاده کنند. برخی از حوزه‌ها و بسترهایی که لوگوتایپ فارسی در آن‌ها حضور مؤثری خواهد داشت، به شرح زیر هستند:

• طراحی لوگوتایپ فارسی برای انواع برندها، محصولات و خدمات تجاری، فرهنگی، مذهبی، سیاسی و…
• طراحی لوگوتایپ نام و اسم شخصی افراد برای فعالیت‌های شخص محور
• طراحی لوگوی نوشتاری فارسی برای عنوان کتاب‌ها، فیلم‌ها، آلبوم یا ترک‌های موسیقی و یا نام روزنامه‌ها و سرلوحه مجلات و هفته‌نامه‌ها.
• طراحی لوگوتایپ فارسی برای پروفایل شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها
• طراحی لوگوتایپ فارسی برای پروفایل شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها مانند اینستاگرام، واتساپ، تلگرام، روبیکا، ایتا و…
• طراحی لوگوی نوشتاری فارسی برای انواع مشاغل خرد و کارگاه های کوچک نظیر لوگوی عکاسی، لوگوی آرایشگاه زنانه و مردانه، لوگو پوست و مو و کاشت ناخن، لوگوی داروخانه و دندان‌پزشکی، لوگو کفش و لباس و پوشاک، لوگوی کافه و رستوران سنتی و مدرن، لوگو فست‌فود، لوگو مدارس و موسسات آموزشی، لوگو چرم، لوگو وکالت و خدمات قضایی، لوگوی صنایع دستی، لوگوی کافی‌نت، لوگو نمایشگاه ماشین، لوگو مشاور املاک، لوگو موسسه خیریه، لوگو طلا‌فروشی، جواهرات و زیور‌آلات، لوگوی قالیشویی، لوگو آژانس‌های مسافرتی و خدمات زیارتی، لوگو برای کلینیک زیبایی و…

باز طراحی لوگو تایپ فارسی

همانطور که انواع لوگو پس از مدتی و گذشت سالیانی از عمر برند نیاز به ریدیزاین یا بازطراحی پیدا می کند، باز طراحی لوگو تایپ فارسی نیز برای برندهای ایرانی امری اجتناب ناپذیر است که باید بر اساس نیازها و سلایق روز صورت پذیرفته و افزایش سطح سواد بصری مخاطب و تغییر انتظارات او مد نظر قرار بگیرد.